Biogram został opublikowany w 1973 r. w XVIII tomie Polskiego Słownika Biograficznego
Tomasz Łubieński, Lithogr. Institut v. L. Sachse, Berlin 1851 r.
Łubieński Tomasz Andrzej Adam (1784–1870), ziemianin, generał, senator, przedsiębiorca. Ur. 24 XII (metryka chrztu – 29 XII) w rodzinnych dobrach Szczytniki w woj. sieradzkim. Był drugim synem Feliksa (zob.) i Tekli z Bielińskich (zob.), bratem Piotra (zob.), Jana (zob.), Henryka (zob.), Tadeusza (zob.) i Józefa (zob.). W wieku dziecięcym (1790) został wpisany jako towarzysz do kawalerii narodowej, a w r. 1792 awansowany na chorążego. Wychowywał się w domu, w r. 1801 spędził kilka miesięcy w Wiedniu, gdzie brał lekcje muzyki, rysunku, tańca, konnej jazdy i fechtunku. Następnie pracował w Warszawie, w biurze swego przyrodniego stryja Prota Potockiego i wciągany był w interesy handlowe rodziny. Należał do Tow. Przyjaciół Ojczyzny, założonego przez W. Krasińskiego. Dn. 12 XII 1805 ożenił się z majętną Konstancją Ossolińską (1783–1868), przy czym na żądanie teścia otrzymał w gotówce swą część rodzinnej schedy. Mieszkał w majątkach żony, przeważnie w Rejowcu. Małżeństwo – przy zachowaniu pozorów – nie było udane; późniejszej generałowej przypisywano dość liczne romanse.
Po wkroczeniu Francuzów do Warszawy w r. 1806 Ł. wstąpił do straży honorowej cesarza Napoleona i 24 X został mianowany zastępcą dowódcy tej formacji. Uczestniczył w bitwach pod Pułtuskiem i Iławką, parokrotnie wysyłany był przez cesarza z depeszami do Warszawy i Gdańska. W kwietniu 1807 otrzymał Krzyż Legii Honorowej i nominację na szefa szwadronu w nowo tworzonym pułku lekkokonnych gwardii. W czerwcu wyruszył z Warszawy do Francji na czele pierwszego oddziału 120 szwoleżerów. Brał udział w kampanii hiszpańskiej od lutego 1808 do stycznia 1809. Pod Somosierrą posłany został ze swoim szwadronem dla wsparcia J. Kozietulskiego, lecz stało się to w chwili, gdy pamiętna szarża już dobiegła do celu. (Wspomnienie o Somosierze, wyolbrzymiające własne zasługi, ogłosił później w „Wandzie” R. 4 nr 33). Dn. 5 IV 1809 otrzymał Krzyż Oficerski Legii. W kampanii austriackiej t. r. odznaczył się pod Essling i Wagram, został też mianowany baronem cesarstwa z dotacją 4000 franków renty, w następstwie podwyższoną do 6 000. W r. 1810 spędził 3 miesiące na urlopie w Warszawie, otrzymał Krzyż Virtuti Militari, wymówił się od powrotu do Hiszpanii. W końcu t. r., skłócony od dość dawna z dowódcą pułku W. Krasińskim, podał się do dymisji. Nie otrzymał jej, lecz przeniesiony został (z awansem na pułkownika) do 2 p. ułanów nadwiślańskich, który kazano mu organizować z dala od dworu cesarskiego, w Sedanie. W marcu 1812 wyruszył z pułkiem, przemianowanym na 8 p. lansjerów, na wschód, na Berlin, Grudziądz (skąd doskoczył do Warszawy), Wystruć, Wilno do Połocka. Tam pozostał w rezerwie wraz z korpusem Oudinota. Pułk jego walczył, na ogół szczęśliwie, pod Filipowem, Połockiem, Dokszycami i Borysowem; Berezynę przekroczył wpław i poniósł duże straty osłaniając przeprawę Wielkiej Armii.
W końcu grudnia 1812 Ł. był już z powrotem w Warszawie. W lutym 1813 podążył na zachód, w kampanii t. r. bił się pod Dreznem, Culm, Lipskiem i Hanau. W Paryżu w styczniu 1814 podał się do dymisji, która formalnie została mu przyznana dopiero po abdykacji Napoleona. Ł. przeszedł do służby polskiej w stopniu generała-majora i miał sobie zlecone uregulowanie wszystkich pensji i dotacji przyznanych oficerom polskim we Francji. W końcu t. r. otrzymał Order Św. Stanisława II kl., ale już w r. 1815 naraził się w. księciu Konstantemu i w r. 1816 wziął dymisję z wojska. Gospodarzył następnie w dobrach Rejowiec, które jednak w r. 1822 wypuścił w dzierżawę. Odmówił podobno proponowanego mu urzędu prezesa komisji wojewódzkiej lubelskiej, natomiast wszedł z wyboru do rady wojewódzkiej, a w l. 1825–8 był sędzią pokoju pow. chełmskiego. Z tegoż powiatu posłował na sejmy 1820 i 1825, zasiadając w komisji administracyjnej. Na obu sesjach unikał otwartego opowiadania się po stronie rządu, jakkolwiek głosował przeważnie w myśl rządowych instrukcji. Dopiero za nowego panowania dał się poznać jako stanowczy przeciwnik opozycji. W związku z tym 24 V 1829 uzyskał dawno upragnioną nominację na senatora-kasztelana, mimo iż nie był podany na kandydata przez Senat, jak tego chciała konstytucja. To naruszenie przepisów wytykano Ł-emu w r. 1831. W r. 1825 Ł. miał udział w zawiązaniu Tow. Kredytowego Ziemskiego (TKZ). W l. 1826–8 zasiadał w Dyrekcji Głównej TKZ i zajmował się organizacją wojewódzkich dyrekcji szczegółowych. Wciągany stopniowo przez brata Henryka do interesów przemysłowych i handlowych, wszedł w r. 1827 do spółki założycieli młyna parowego w Warszawie, a w r. 1830 został nominalnym dyrektorem domu handlowego «Bracia Łubieńscy», jakkolwiek w ręku Henryka pozostać miało rzeczywiste kierownictwo.
W pierwszych dniach po Nocy Listopadowej Ł. stanowił, wraz z braćmi, jak bez przesady określił M. Mochnacki, «żywą, uosobioną kabałę kontrrewolucyjną». Już 30 XI za sprawą Lubeckiego (rzekomo zaś na życzenie ludności) został mianowany wiceprezydentem m. Warszawy i objął w nim faktyczną dyktaturę, gdyż powołana przezeń Rada Municypalna była tylko organem wykonawczym. Za główny cel postawił sobie utrzymanie porządku, rozbrojenie ludności i hamowanie dążeń rewolucyjnych. W tymże duchu działał od 7 XII w powierzonej mu przez J. Chłopickiego Dyrekcji Poczt i Policji Krajowych. Mianowany 21 XII zastępcą ministra spraw wewnętrznych, został zwolniony z tego stanowiska już 6 I 1831 w związku z głośną aferą wykradzenia z więzienia J. Lubowidzkiego. Powrócił wówczas do czynnej służby w wojsku. W obradach Senatu uczestniczył do 7 II 1831. Bez przekonania podpisał akt detronizacji, a następnego dnia zgłosił poprawkę do protokołu, że senatorowie przystąpili do tego aktu dopiero w ślad za Izbą Poselską. Dn. 10 II 1831 został mianowany dowódcą II korpusu kawalerii, liczącego 33 szwadrony i 16 dział. W pierwszej bitwie pod Wawrem 19 II ledwie uniknął zmiażdżenia przez przeważające siły rosyjskie. Pod Grochowem stał w odwodzie na prawym skrzydle. Chłopicki, I. Prądzyński i in. wyrzucali mu gorzko, że tego dnia, wbrew rozkazowi, odmówił pójścia do ataku i stał się przyczyną klęski. W. Tokarz uniewinnia go z tego zarzutu twierdząc, że w końcowej fazie bitwy nikt nie dowodził już po stronie polskiej, że Ł. miał wtedy przy sobie mniej niż połowę swego korpusu oraz że wystąpienie jego nie zmieniłoby wyniku bitwy. Skądinąd Tokarz stwierdza, że Ł. «parokrotnie w czasie tej wojny zajmował stanowisko trochę dwuznaczne». Tak więc bezpośrednio po Grochowie parł do podjęcia rokowań z I. Dybiczem i do kapitulacji. Przyczynił się do mianowania wodzem J. Skrzyneckiego oraz wywierał nań wpływ demoralizujący, nie tając przekonania o daremności walki i rychłej klęsce.
Dn. 1 IV 1831 korpus Ł-ego szedł w pierwszym rzucie ofensywy przeciw korpusowi Rosena. Ł. prowadził tę operację wyjątkowo niedołężnie «i jakby wyraźnie w interesie nieprzyjaciela» (Prądzyński); ponosi też odpowiedzialność za to, że armia polska nie wykorzystała największej swojej szansy w tej kampanii. W czasie wyprawy na gwardie Ł. dowodził prawym skrzydłem sił polskich (11 900 ludzi i 26 dział), które miało osłaniać Skrzyneckiego od strony korpusu Dybicza. Dn. 22 V Ł. dał się jednak zaskoczyć przez Dybicza pod Nurem; przebojem i z niewielkimi stratami wydostał się z okrążenia, po czym cofał się ku Ostrołęce, utraciwszy kontakt z nieprzyjacielem. Pod Ostrołęką prowadził walkę ostrożnie, w końcowej fazie bitwy stał w odwodzie, po klęsce opowiedział się za odwrotem ku Warszawie. Działał więc całkowicie po myśli Skrzyneckiego, który też mianował go 1 VI generałem dywizji i szefem sztabu, przejściowo i nominalnie zdając nań dowództwo armii. Jako szef sztabu Ł. okazał się dobrym organizatorem, dbałym zwłaszcza o zaopatrzenie. Nie miał jednak cienia zapału, podobnie jak Skrzynecki, do działań ofensywnych. Popierał Skrzyneckiego aż do końca, pozostał szefem sztabu przy H. Dembińskim, dn. 15 VIII odrzucił naczelne dowództwo ofiarowane mu przez Rząd Narodowy. W 4 dni później przyjął dowództwo to tymczasowo z rąk J. Krukowieckiego, a 20 VIII ustąpił stanowiska K. Małachowskiemu. Na radzie wojennej z 19 VIII sprzeciwił się stoczeniu walnej bitwy z Paskiewiczem. Nie powrócił już wtedy do funkcji szefa sztabu, a wyczuwając bliski kres powstania, postarał się o odkomenderowanie w Płockie. W czasie upadku Warszawy stał ze swoim korpusem jazdy w okolicy Raciąża, zajmując się zaopatrzeniem stolicy, ale nie zagrażając bynajmniej liniom odwodowym przeciwnika. Dn. 8 IX został odwołany do Modlina, gdzie stał się przedmiotem ataków ze strony zbiegłych z Warszawy klubistów. Podał się więc za chorego i 28 IX otrzymał od M. Rybińskiego dymisję na własne żądanie. W 3 dni potem wrócił do okupowanej Warszawy.
Wraz z innymi generałami, którzy pozostali w kraju, zesłany do Rosji, sam jeden pośród kolegów został zaszczycony audiencją u cara Mikołaja I (w Moskwie 23 lub 24 XI) i uzyskał przebaczenie i uwolnienie. W r. 1832 wziął udział w deputacji hołdowniczej do Petersburga i spędził nad Newą ponad 2 lata, głównie dla rewindykowania paromilionowych zaliczeń udzielonych przez Dom «Bracia Łubieńscy» E. Sapieże, którego litewska fortuna uległa konfiskacie. Wróciwszy do Warszawy uczestniczył w rozlicznych przedsiębiorstwach i spekulacjach swego brata Henryka. W r. 1839 spędził kilka miesięcy w Londynie, zabiegając o sfinansowanie projektowanej Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. Jako dyrektor budowy tej linii lustrował prace na trasie w l. 1840–1, do chwili rozwiązania spółki. Krach interesów brata i jego proces nadszarpnął również fortunę Ł-ego. Zlikwidował interesy rodzinnego domu handlowego, przekazał majątki dzieciom i zabezpieczył sobie tylko przyzwoitą rentę. Mieszkał w Warszawie, uchodząc w eleganckim świecie za wyrocznię dobrego tonu. Był codziennym bywalcem salonów I. Paskiewicza, prezesem Resursy Kupieckiej, członkiem Tow. Rolniczego i Tow. Dobroczynności, filarem środowiska katolicko-konserwatywnego. Jego prestiż jako napoleońskiego weterana wzrósł w okresie II Cesarstwa. Otrzymał wówczas (1858) komandorię Legii Honorowej i zajął się podawaniem dawnych napoleońskich żołnierzy narodowości polskiej do Medalu Św. Heleny. W l. 1861–3 był już zbyt schorowany, by brać udział w życiu publicznym. Zmarł w Warszawie 27 VIII 1870. Z Konstancją z Ossolińskich miał syna Leona (zob.) i córkę Adelę, niezamężną.
Portret (litografia) w: Sobańska R., Pamiętnik rodziny Łubieńskich…, W. 1851; Fot. Ł-ego (w późnym wieku) reprod. w: Kraushar A., Resursa Kupiecka w Warszawie, W. 1928; Obraz J. Kossaka: Bitwa pod Wagram (z Ł-m na pierwszym planie) reprod.: „Tyg. Ilustr.” 1899 t. 1 s. 451; Portret żony Ł-ego Konstancji przez F. Gérarda (olej., 1814) reprod. w: Ryszkiewicz A., Francusko-polskie związki artystyczne, W. 1967; – Enc. Wojsk.; Żychliński, VII 165; – Askenazy Sz., Dwa stulecia, W. 1910 II; tenże, Łukasiński, W. 1929 II; Bortnowski W., Walka o cele powstania listopadowego, Ł. 1960; Brandys M., Koniec świata szwoleżerów, W. 1972; tenże, Kozietulski i inni, W. 1968; Kołodziejczyk R., Bohaterowie nieromantyczni, W. 1961; tenże, Piotr Steinkeller, W. 1963; Kujawski M., Z bojów polskich w wojnach napoleońskich, Londyn 1967; Kukiel M., Wojna 1812 r., Kr. 1937 II; Meloch M., Warszawa w pierwszych dniach powstania listopadowego, w: Studia z dziejów Warszawy 1830–1831, W. 1937; Moraczewski A., Samorząd Warszawy w dobie powstania listopadowego, W. 1934; Przelaskowski R., Sejm warszawski r. 1825, W. 1929; Rostocki W., Władza wodzów naczelnych w powstaniu listopadowym, Wr. 1955; Tokarz W., Rozprawy i szkice, W. 1959 II; tenże, Wojna polsko-rosyjska 1831 r., W. 1930; Więckowska H., Opozycja liberalna w Królestwie Kongresowym, W. 1922; Wojsz J., Działania grupy gen. T. Ł-ego podczas wyprawy na gwardię, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1969 XV cz. 2; – Barzykowski, Historia powstania; Dembiński H., Pamiętniki, Kr. 1877 II; Diariusz Senatu z r. 1830–1831, Wyd. S. Pomarański, Kr. 1930; Forster K., Powstanie narodu polskiego w r. 1830–1831, Berlin 1873 s. 114 n., 124 n., 139 n., 236; Łubieński R., Generał Tomasz Pomian hr. Ł., W. 1899 I–II (obszerny wybór korespondencji rodzinnej, reprod. portretu); Łubieński T. W., Henryk Łubieński i jego bracia. Wspomnienia…, Kr. 1886; Prądzyński I., Pamiętniki, Kr. 1909; Raporty polityczne konsulów generalnych Francji w Warszawie, Wyd. I. Koberdowa, Wr. 1965; Źródła do dziejów wojny polsko-rosyjskiej 1830–1831 r., Wyd. B. Pawłowski, W. 1931 I; Źródła do historii pułku polskiego lekkokonnego gwardii, Wyd. A. Rembowski, W. 1899; Zamoyski A., Moje przeprawy, Kr. 1911 I 63–5; [Zamoyski W.], Jenerał Zamoyski 1803–1868, P. 1913 II; – Listy Ł-ego w: B. Czart.: rkp. 5459, B. Narod.: rkp. 8364, B. Ossol.: rkp. 6003, B. PAN: rkp. 2419.
Stefan Kieniewicz