Niespełna miesiąc po rozpoczęciu I wojny światowej przyjechał do Warszawy nadzwyczajny pełnomocnik Rosyjskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża – A. J. Guczkow. Dnia 25 sierpnia 1914 r., na spotkaniu u Franciszki Michałowej ks. Woronieckiej poprosił o współudział Polaków w akcji ratunkowej dla rannych. Otrzymał zapewnienie, że społeczeństwo polskie pomocy udzieli, ale chciałoby powołać własną do tego instytucję.
Nazajutrz Komitet Obywatelski m. Warszawy delegował Zdzisława ks. Lubomirskiego, inż. Mariana Lutosławskiego i Jana Wielowieyskiego do utworzenia Polskiego Komitetu Pomocy Sanitarnej. Spisano zasady jego działania i z aprobatą wojennego gubernatora warszawskiego przesłano do Piotrogrodu skąd telegraficznie przyszła zgoda na powołanie PKPS.
Prezesem nowej instytucji został Zdzisław ks. Lubomirski, wiceprezesami: Franciszka ks. Woroniecka i Seweryn ks. Czetwertyński. Funkcja protektorki wydziału finansowego przypadła margrabinie Elizie Wielopolskiej. Pełnomocnikami byli: Józef Wielowiejski i inż. Marian Lutosławski, skarbnikiem Andrzej Rotwand. Ponadto w zarządzie PKPS zasiadało dwudziestu członków odpowiedzialnych za pracę poszczególnych wydziałów.
Komitet miał za zadanie organizowanie i niesienie pomocy rannym przez polską ludność Królestwa Polskiego. Obejmowało to w szczególności: zbieranie ofiar pieniężnych i w naturze; urządzanie przedstawień dochodowych; organizowanie i kierowanie pracą szpitali, punktów opatrunkowych itp.; rozdawanie rannym ubrań i posiłków; szkolenie sanitariuszek i sanitariuszy do pracy w szpitalach i pociągach sanitarnych oraz organizowanie transportu rannych. Komitet działał zarówno w Warszawie jak i na prowincji gdzie tworzył oddziały i przejmował pod swoją egidę zakłady i instytucje już istniejące. Dzięki staraniom Elizy Wielopolskiej patronat nad PKPS objęła cesarzowa-wdowa Maria Fiodorowna.
Główny nacisk Komitet kładł na urządzenie szpitali polowych w stolicy i poza nią. W Warszawie powstało dwadzieścia jeden takich placówek, na prowincji prawie czterdzieści. Ilość łóżek szacowano łącznie na ok. 2000. Znakomita większość szpitali utrzymywała się z ofiar osób, które sprawowały pieczę się daną placówką. Tylko w nielicznych przypadkach Komitet dofinansowywał ich działalność.
W prace Komitetu zaangażowali się także Sobańscy. Władysław Sobański zorganizował szpital na 15 łóżek w Przeździatce. Michał Sobański finansował dwa szpitale: św. Michała przy ul. Elektoralnej 2 w Warszawie oraz w Guzowie. W każdym z nich ustawiono po 60 łóżek. Placówką warszawską zarządzali: kanoniczka Elżbieta hr. Mycielska, Julia Świdowa, dr Stefan Dmochowski i Edward Sarosiek. Funkcję lekarza naczelnego w szpitalu guzowskim objął dr Małynicz. Oprócz rannych Sobańscy w Guzowie mieli jeszcze innego lokatora w osobie gen. Wasilija Josifowicza Gurko, który stacjonował tam ze swoim sztabem. Nieopodal rozlokował się 54 pułk strzelców syberyjskich.
Wydarzenie, które nastąpiło o świcie 31 maja 1915 r. spowodowało, że przez guzowski szpital przewinęły się tysiące rannych żołnierzy rosyjskich. Niemcy przeprowadzili w pobliżu Bolimowa pierwszy na froncie wschodnim atak chemiczny z użyciem chloru. Szacuje się, że w jego wyniku życie straciło ok. 1500 ludzi a ok. 11 000 uległo zatruciu. Ustalenie dokładnej liczny ofiar jest problematyczne. Konających transportowano do okolicznych szpitali, w tym do Guzowa. Gdy w pałacu zabrakło miejsc rannych lokowano na trawnikach w parku. Zmarłych układano wzdłuż alejek, a następnie pogrzebano w zbiorowym grobie za parkiem. W 2024 r. Stowarzyszenie Rekonstrukcji Historycznej „Na wschodzie bez zmian” ustawiło obok mogiły tablicę z informacją o ataku gazowym z 1915 r.
Marcin Brzeziński
Pałac Sobańskich w Guzowie w 1915 r., z lewej namiot szpitala polowego i wozy do transportu rannych; zbiory Michała Sobańskiego
Transport rannych do szpitala w Guzowie, 1915 r.; zbiory Michała Sobańskiego
Opatrywanie i transport rannych do szpitala w Guzowie, 1915 r.; zbiory Michała Sobańskiego
Zagazowani i ranni żołnierze w guzowskim parku, 1915 r.; zbiory Michała Sobańskiego
Zagazowani i ranni żołnierze w guzowskim parku, 1915 r.; zbiory Michała Sobańskiego
Zmarli żołnierze, ofiary ataku gazowego, w guzowskim parku w 1915 r.; zbiory Michała Sobańskiego
Wnoszenie rannych do szpitala w guzowskim pałacu, „Tygodnik Ilustrowany” 1915/nr 7
Gen. Wasilii Josifowicz Gurko, który ze swym sztabem stacjonował w pałacu Sobańskich. Ilustracja z angielskiego wydania jego wspomnień: „War and revolution in Russia 1914 – 1917” (Nowy Jork 1919)/ domena publiczna
Cmentarz żołnierzy rosyjskich poległych w 1915 r., znajdujący się za parkiem w Guzowie; właściwa mogiła (trzy czarne krzyże) widoczna w głębi; fot. Elżbieta Replin 2024
Kamień pamiątkowy na cmentarzu żołnierzy rosyjskich w Guzowie; fot. Elżbieta Replin 2024
Cmentarz żołnierzy rosyjskich z 1915 r., w głębi pałac Sobańskich; fot. Elżbieta Replin 2024
Właściwa mogiła żołnierzy rosyjskich z 1915 r.; w głębi pałac Sobańskich; fot. Elżbieta Replin 2024
Tablica informacyjna obok cmentarza, ustawiona w 2024 r. przez Stowarzyszenie Rekonstrukcji Historycznej „Na wschodzie bez zmian”; fot. Elżbieta Replin
Pocztówka Polskiego Komitetu Pomocy Sanitarnej z ok. 1914 r. Widoczny dawny Bank Polski (gmach giełdy) przy Pl. Bankowym w Warszawie; z lewej fragment ul. Elektoralnej, przy której pod numerem 2 znajdował się szpital św. Michała współfinansowany przez Sobańskich. Obecnie w budynku szpitala mieści się Główny Urząd Miar. Pocztówka ze zbiorów Biblioteki Narodowej
Wnętrze szpitala przy ul. Elektoralnej 2; ilustracja ze „Sprawozdania Polskiego Komitetu Pomocy Sanitarnej” (sierpień, wrzesień, październik 1914). Zbiory Biblioteki Narodowej