Biogram pochodzi z XXXIX tomu „Polskiego Słownika Biograficznego” opublikowanego w latach 1999 – 2000 (dostępny na stronie: „Internetowego Polskiego Słownika Biograficznego”)
Róża Sobańska, fot. 1860
Róża (Rozalia) z Łubieńskich Sobańska (1798–1880), opiekunka zesłańców „Róża Sybiru”. Ur. 8 IX w Guzowie pod Warszawą, była najmłodszą córką Feliksa Łubieńskiego (zob.) i Tekli z Bielińskich.
Dn. 31 V 1823 poślubiła w Krakowie Ludwika Sobańskiego (zob.). Po uwięzieniu męża w Warszawie podążyła za nim bez paszportu, gdyż wydania go odmówił jej gubernator podolski. W związku z tym została, mimo interwencji u w. ks. Konstantego, odesłana z powrotem na Podole w asyście żandarma (Julian Ursyn Niemcewicz). Dzięki wstawiennictwu cesarzowej uzyskała zgodę na widzenie się z mężem w Petersburgu, jednakże następnie – wg J. Ursyna Niemcewicza – została wydalona także z Petersburga, co mogło mieć związek ze sprawą przekupionego przez Gotarda Sobańskiego (zob.) kapitana straży więziennej, który ułatwiał kontakty więźniów z rodzinami. Przed wybuchem powstania listopadowego w r. 1830 pojechała za mężem zesłanym do Permu i zajęła się tam pomocą dla zesłańców. W grupie, którą spotkała, znajdowali się m.in. Antoni Pausza i Roman Sanguszko. Dzięki jej staraniom ten ostatni mógł odbyć końcową część swej drogi na zesłanie, wbrew zakazowi Mikołaja I, już nie pieszo w kajdanach, lecz powozem. Następnie zajmowała się osadzonym w twierdzy w Kazaniu G. Sobańskim, opiekowała się też nim w czasie zesłania do Jałutorowska.
Po powrocie do majątku w r. 1833 S. rozwinęła działalność społeczną, zakładała w majątkach na Podolu (Obodówka, Wasylówka i in.) szpitale, szkoły i szwalnie. Nadal wspomagała zesłańców, m.in. wysyłała pieniądze uczestnikom wyprawy Józefa Zaliwskiego odbywającym karę na katordze nerczyńskiej za Bajkałem. Na początku l. czterdziestych pomoc ta nabrała charakteru zorganizowanego: powstał nieformalny Komitet Opieki, w którym czynną rolę odgrywała przyjaciółka S-iej Ksawera z Brzozowskich Grocholska. S. wraz z Grocholską napisały wówczas list do cara Mikołaja I, prosząc o wyrażenie zgody na udzielanie pomocy «nieszczęśliwym rodakom». Odpowiedzi nie było, mimo to jednak rozpoczęły działalność pod pozorem, iż zgodę otrzymały. Dwa majątki: Pietniczany Grocholskiej na Podolu i Wasylówka S-iej na Podolu stały się ośrodkami tej działalności. Stąd posyłano na Syberię Zachodnią i Wschodnią, a także na tzw. linię orenburską, gdzie «polscy buntownicy» odbywali karnie służbę wojskową w Korpusie Specjalnym Orenburskim, paczki zawierające książki i czasopisma, modlitewniki, kalendarze, przybory malarskie, bieliznę, odzież, pieniądze. Trafiały one do tzw. ogółów, organizacji samopomocowo-oświatowych zakładanych przez polskich zesłańców. Organizowano zbiórki wśród okolicznych ziemian. Apel spotkał się z szerokim odzewem. S. prowadziła też rozległą korespondencję, nawiązywała kontakty z rodzinami; zgromadziła obszerne «archiwum syberyjskie», które miał w rękach Walerian Kalinka; nie udało się go jednak dotąd odnaleźć. O rozmiarach pomocy można sądzić z zachowanej Księgi Adresowej oraz fragmentów korespondencji. S. zwana «Różą Sybiru», «Różą wygnańców», «Różą duchowną» (jak napisał w wierszu Antoni Edward Odyniec), a później także «Babusią Sobańską», łożyła też na pozostawione w kraju dzieci zesłańców (m.in. Stanisława Kozakiewicza w Wilnie), finansowała podróże niezamożnych żon i narzeczonych na Syberię. Zygmunt Sierakowski napisał w liście do S-iej z 25 VI 1854: «Imię Twoje należy do historii. Dzięki Pani ośm lat miałem zawsze zaspokojone pierwsze potrzeby»; w «archiwum syberyjskim» takich listów było znacznie więcej.
W r. 1849 S. zwróciła na siebie uwagę jako «osoba podejrzana», wymieniona (27 III) w przekazanym namiestnikowi Król. Pol. I. Paskiewiczowi raporcie komisji śledczej urzędującej w Cytadeli Warszawskiej o osobach wspierających klasztor unicki matki Makryny Mieczysławskiej w Rzymie. Jako «osobę rodem z Królestwa Polskiego» Paskiewicz polecił otoczyć ją ścisłym dozorem policyjnym. Równocześnie podejrzenia III Oddziału Kancelarii Osobistej JCMości wzbudził skontrolowany list Teresy Bułhakowej z Tomska w sprawie przesłania spisu zesłanych na Syberię przestępców politycznych na ręce S-iej. Na rozkaz gen.-gubernatora D. Bibikowa 22 VII 1849 przeprowadzono w Wasylówce rewizję, znaleziono obszerną korespondencję oraz wykazy osób wpłacających datki, a także potwierdzenia wysyłanych pieniędzy. S. została przesłuchana, nakazano jej, by wszelką korespondencję i wsparcia dla zesłańców przesyłała wyłącznie za pośrednictwem gen.-gubernatora, który polecił wzmocnić nad nią tajny dozór policyjny, a także zakazał jej wyjeżdżać za granicę. Sprawę uznano za tak ważną, że powiadomiono o niej cara. W archiwum III Oddziału zatrzymano jako «nieprawomyślne» listy do S-iej. Z kolei D. Bibikow, aby zniechęcić ją do kontynuowania pomocy, wydał polecenie przesyłania przekazywanych przez nią darów nie osobom, dla których były przeznaczone, lecz do dyspozycji gubernatorów w miejscu ich pobytu. S., która miała także «nieoficjalne» kontakty ze swymi podopiecznymi (m.in. poprzez Arkadiusza Węgrzynowskiego), szybko zorientowała się, że przesyłki nie dochodzą do adresatów, a interwencje u Bibikowa nie odnoszą skutku. Zrezygnowała więc z drogi «oficjalnej» w dalszej działalności. Od r. 1861 S. mieszkała stale w Warszawie; do końca życia zajmowała się działalnością charytatywną. Zmarła 10 XII 1880 w Warszawie.
Z małżeństwa z Ludwikiem Sobańskim S. miała czworo dzieci (zob. życiorys męża).
Portret S-iej przez Józefa Simmlera, olej, ok. 1866–8, własność Muz. Okręgowe w Żyrardowie, reprod. w: Józef Simmler 1823–1868. Katalog wystawy, Oprac. E. Charazińska, Muz. Polskie w Rapperswilu, 1993; Popiersie dłuta Sławomira Celińskiego, 1881, alabaster, reprod. w: Szustakiewicz I. M., Portrety Sobańskich w zbiorach Muzeum Okręgowego w Żyrardowie, „Żyrardowski Roczn. Muz.” R. 4: 1996; – Nowy Korbut, IX; Bibliogr. historii Pol. XIX w., II cz. 1, 3 vol. 1; Drzewo genealogiczne 64 herbowe po mieczu i kądzieli Sobańskich, Jełowickich, Łubieńskich i Drohojowskich, W. 1912; Żychliński, XIX 284–91; – Janik M., Dzieje Polaków na Syberii, Kr. 1928; Jenike L., Róża z hr. Łubieńskich Sobańska, „Tyg. Ilustr.” 1881 nr 263 s. 18 (podob.); Kuczyński A., Syberia. Czterysta lat polskiej diaspory, W. 1993; Librowicz Z., Polacy w Syberii, Wr. 1993; Losy Polaków w XIX i XX wieku, W. 1987 s. 226, 229; Łubieński R., Generał Tomasz Pomian hrabia Łubieński, W. 1899 I 427–9, 434, 468–9; Nowiński F., Polacy na Syberii Wschodniej. Zesłańcy polityczni w okresie międzypowstaniowym, Gd. 1995; Społeczeństwo polskie i próby wznowienia walki zbrojnej w 1833 roku, Wr. 1984; Sprawy dekabrystowskie w pamiętnikarstwie polskim, W. 1960; Śliwowska W., Kobiety w ruchu pomocy zesłańcom polskim na Syberii w pierwszej połowie XIX wieku, w: Kobieta i społeczeństwo na ziemiach polskich w XIX w., W. 1990 s. 208–9; taż, Pierwsze organizacje pomocy dla więźniów i zesłańców syberyjskich w zaborze rosyjskim. (Ośrodek wołyńsko-podolski pod patronatem Ksawery Grocholskiej i Róży Sobańskiej), „Przegl. Hist.” 1987 nr 3 s. 411–49; taż, Polskie zesłanki na Syberii w dobie międzypowstaniowej, „Miscelanea Historico-Archivistica” T. 6: 1996 s. 175; – Feliński Z. S., Pamiętniki, W. 1986; Giller A., Opisanie Zabajkalskiej Krainy w Syberii, Lipsk 1867 I 256–7; Girtler K., Opowiadania, Kr. 1971 II; Grocholska z Brzozowskich K., Pamiętniki […] uporządkowane […] przez ks. Z. Felińskiego, Kr. 1894 s. 8; K., Z Syberii. Z papierów po Róży Sobańskiej, „Przegl. Pol.” R. 15: 1881 t. 59 s. 406–55; Pamiętniki dekabrystów, W. 1960 III; Roman Sanguszko zesłaniec na Sybir z r. 1831 w świetle pamiętnika matki, ks. Klementyny z Czartoryskich oraz korespondencji współczesnej, W. 1927; Sobańska R., Pamiętnik rodziny Łubieńskich ofiarowany rodzeństwu przez…, W. 1851 s. 6, 23, 107, 111, 123, 154, 204, 208, 234, 250, 365, 393; Śliwowska W., Z badań nad losami sybiraków i ich puścizną, „Kwart. Hist.” 1990 nr 1 s. 116–17, 117–18; Trojanowiczowa Z., Sybir romantyków, Kr. 1992; Zaleski B., Z Orenburga. Listy […] podane przez K., [W. Kalinkę], „Przegl. Pol.” 1881 t. 2 s. 3–59, 213–73; Zesłanie i katorga na Syberii w dziejach Polaków 1815–1914, W. 1992; – B. Narod.: rkp. akc 8759; B. Ossol.: rkp. 14465; Deržavnij istoričnij archiv Ukraïny w Kijowie: F. 442, opis 200, 1850 r., vol. 143; Gosudarstvennyj archiv Rossijskoj Federacii (GARF) w Moskwie: F. 109, I ekspedycja, 1849, vol. 240.
Wiktoria Śliwowska