Biogram pochodzi z XXXIX tomu „Polskiego Słownika Biograficznego” opublikowanego w latach 1999-2000 (dostępny na stronie: „Internetowego Polskiego Słownika Biograficznego”)
Izydor Sobański, portret w zbiorach Muzeum Narodowego w W-wie
Sobański Izydor h. Junosza (1791–1847), ziemianin, powstaniec 1831 r., emigrant. Ur. 16 II (lub XI) w Piątkówce (pow. olhopolski), był starszym synem Mateusza (zob.) oraz Tekli z Orłowskich (zm. ok. 1799), bratem Aleksandra Udalryka (zob.), bratem ciotecznym Karola Brzozowskiego (zob.) i Pelagii Russanowskiej (zob.). Po wczesnej śmierci rodziców został oddany pod opiekę stryja, Michała (zob.).
W l. 1810–13 S. uczęszczał do Gimnazjum Krzemienieckiego. Po ojcu odziedziczył dobra ziemskie w pow. olhopolskim: Piątkówka, Katarzyna (mylnie Katarzyn) i Żabokrzycz (razem 1 642 poddanych płci męskiej) i bałckim: Czarna i Tyskołung (408 poddanych) oraz udziały w przedsiębiorstwach handlowych w Odessie. Co najmniej od r. 1815 był członkiem loży wolnomularskiej «Bouclier du Nord» w Warszawie. Po krótkim okresie birbantki w Kijowie S. ustatkował się i ok. r. 1816 ożenił się z Seweryną z Potockich (zob. Sobańska Seweryna). Kilka następnych lat spędził głównie podróżując do Włoch, Francji i Anglii. Zasiadał w wołyńskiej Komisji Sądowo-Edukacyjnej; swej dawnej szkole ofiarował dom koło ogrodu botanicznego w Krzemieńcu, a w grudniu 1820 przywiózł z Rzymu papieski order Złotej Ostrogi dla jej profesora Alojzego Osińskiego. Był też w tym czasie marszałkiem szlachty pow. bałckiego.
Zmodernizował gospodarkę w swych dobrach, wprowadził uprawę buraków cukrowych, a w Piątkówce zbudował cukrownię (pierwszą na Podolu) i gorzelnię. W l. dwudziestych miał jakiś związek z konspiracją polityczną na południu Rosji. W lutym 1826, po odkryciu spisku dekabrystów, miał być nawet, wg relacji Tymoteusza Lipińskiego, aresztowany i przewieziony dla dalszego śledztwa do Warszawy. Być może jednak pamiętnikarz pomylił go z jego kuzynem, Ludwikiem (zob.).
Na początku 1831 r. S. wraz z bratem Aleksandrem zaangażował się w przygotowanie powstania na Podolu. Dn. 20 III t.r. uczestniczył w zjeździe części szlachty podolskiej w Hubniku, na którym obrano naczelnikiem Jana Sulatyckiego. Pośredniczył potem w mediacji pomiędzy nim a obranym gdzie indziej na to samo stanowisko Wincentym Tyszkiewiczem. Po złożeniu temu ostatniemu przysięgi, otrzymał zadanie zorganizowania pow. olhopolskiego do powstania. Uformował ze swych poddanych oddział i, nie czekając na planowany dzień ogłoszenia powstania, zamierzał pod wpływem brata wyruszyć 24 IV z Piątkówki. Ulegając perswazji sąsiadów Jełowickich, zobowiązał się wprawdzie odczekać trzy dni na rozkaz Tyszkiewicza, ale ostatecznie posłuchał brata i przed tym czasem rozpoczął działania zaczepne wobec Rosjan. Zarzucano mu potem niesubordynację i obwiniano o przyczynienie się do klęski polskiej na Podolu, jednak niektórzy historycy (W. Tokarz) wręcz odwrotnie, przypisują mu zasługę uratowania powstania w tym regionie. W pierwszych dniach maja oddział Sobańskich wraz z Wacławem Rzewuskim, pobłogosławiony przez miejscowych duchownych prawosławnych, opuścił Piątkówkę. Plany uderzenia na Bałtę lub Tulczyn okazały się jednak nierealne. Dn. 5 V w obozie powstańców pow. hajsyńskiego w Krasnosielce S. uczestniczył w obraniu gen. Benedykta Kołyszki wodzem i w połączonych siłach powstańczych objął dowództwo nad 2. szwadronem jazdy swojego imienia. Został też obrany reprezentantem pow. olhopolskiego w gremium, mającym sprawować władzę cywilną nad obszarem objętym powstaniem. Odznaczył się w przegranych potyczkach z Rosjanami pod Daszowem (14 V) i Majdanem (23 V). Po tej ostatniej, lasami przedarł się do Król. Pol. i w czerwcu zaciągnął do 5. p. ułanów im. Zamoyskich. W randze podporucznika uczestniczył w wyprawie gen. Girolama Ramorina przeciw korpusowi gen. T. Rüdigera w Lubelskiem; został wówczas odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Virtuti Militari.
Po upadku powstania i krótkim pobycie we Lwowie S. udał się na emigrację do Szwajcarii; jego dobra ziemskie w Rosji uległy konfiskacie. Głęboko przeżył niespodziewaną śmierć swego jedynego syna Artura (31 XII 1831), ucznia Pensionnat de la Grenade w Genewie; doznał wówczas pierwszego ataku apopleksji. Na emigracji zaangażował się w działalność stronnictwa Hotelu Lambert. Z poruczenia ks. Adama Czartoryskiego miał jechać w misji politycznej do Rzymu, ale wymówił się brakiem «głębokiego uczucia i wiary [katolickiej]», udał się natomiast pod koniec listopada 1832 do Wielkiej Brytanii dla pomocy Julianowi Ursynowi Niemcewiczowi w lobbingu na rzecz sprawy polskiej w czasie tamtejszych wyborów parlamentarnych. Przyjęty chętnie przez Niemcewicza (który uznał, że S. to «słuszny, światły, grzeczny człowiek, […] skromny, nie czerniący drugich»), nawiązał kontakt z politykami brytyjskimi i odbył turę po kraju. W r. 1833 S. osiadł na stałe w Paryżu. Został jednym z dyrektorów Klubu Polskiego przy ul. Godot de Mauroy; był też członkiem Tow. Literackiego Polskiego i komitetu redakcyjnego „Kroniki Emigracji Polskiej”. Popularny wśród emigrantów, przyjaźnił się szczególnie z Adamem Mickiewiczem, Zygmuntem Krasińskim, Fryderykiem Chopinem i Michałem Mycielskim, utrzymywał kontakty z W. Tyszkiewiczem, Joachimem Lelewelem, Cezarym Platerem, Aleksandrem Jełowickim i wieloma innymi.
Z biegiem czasu coraz bardziej pochłaniały S-ego zainteresowania filozofią i mistyką. W końcu 1836 r. odbywał rozmowy religijne z Bogdanem Jańskim, lecz do Kościoła katolickiego ustosunkowany był krytycznie; z kolei w marcu 1841 poprzestawał z A. Krystianem, mistykiem żydowskim z Saksonii; pociągały go też teorie społeczne francuskich socjalistów utopijnych. Był jednym z pierwszych wtajemniczonych w «Sprawę Bożą» Andrzeja Towiańskiego. Wraz z Mickiewiczem i Antonim Góreckim wysłuchał 7 VIII 1841 jego objawienia o odrodzeniu Polski, podpisał się pod aktem ślubowania «Słowianin w potrzebie» i został przez Towiańskiego uznany za jednego z «ministrów świętej sprawy ludów», lecz wiele wskazuje na to, że od razu ustosunkował się do niego sceptycznie. Uczestniczył, choć z «miną niewyspaną i nienaturalną, raczej [za]żenowaną» (H. Błotnicki), w nabożeństwie odprawionym 27 IX t.r. w katedrze Notre-Dame de Paris, po którym Towiański po raz pierwszy przemawiał publicznie. Był świadkiem uzdrowienia przez Towiańskiego Celiny Mickiewiczowej (30 VII t.r.); miał nawet być medium jednego z cudów, uczynionych przez Mistrza «na jakiejś Francuzce, która wstała z krzesła i nogi odzyskała w jednej chwili» (J. B. Zaleski). Do zerwania z Towiańskim zachęcał usilnie S-ego Jełowicki, niepokoili się o niego Czartoryski i Plater, Chopin wierzył, że szybko porzuci sektę, zaś szersza opinia emigracyjna krytykowała za związki z nią. Rzeczywiście, związki S-ego z Towiańskim ustały; nie wszedł do jego Koła, zorganizowanego w czerwcu 1842. Teraz z kolei mieli mu to za złe Mickiewicz, posądzający S-ego o ugięcie się przed opinią, i Juliusz Słowacki, który w liście do Krasińskiego naśmiewał się z indywidualizmu i z ambicji teologicznych S-ego («tyle lubi dobrego kapłona, ile tłomaczenie wersetu Biblii, przez którego z błędnych rabinów mu dane») i stwierdzał dobitnie: «my nie jesteśmy z nim, ani on z nami». W marcu 1843 S. dopisał się jednak pod protestem Koła towiańczyków przeciw listowi otwartemu Tomasza Światopełka-Mirskiego, wzywającemu emigrantów do przejścia na prawosławie i ukorzenia się przed carem. Pracował już w tym czasie nad swym własnymi systemem filozoficzno-religijnym. Ok. r. 1845, pod wpływem idei P. Leroux, założył «zakład pracy i ochrony dla biednych», tj. emigrantów polskich, zwany potocznie Warsztatem w Batignolles. Jego mieszkańcy zajmowali się stolarką, a S. zabiegał o pozyskanie ich dla swego światopoglądu. Wiadomo, że zwrócił się z listem do cara Mikołaja I, ale jego treść nie jest znana. W tym czasie stan zdrowia S-ego pogarszał się; cierpiał na hipertrofię serca, przeszedł też kilka kolejnych ataków apopleksji. Kuracja nad Renem, odbyta późnym latem 1846 w towarzystwie Delfiny Potockiej, niewiele dała. Zmarł nagle na atak serca nocą z 27 na 28 I 1847, na schodach domu Potockiej, wracając z Klubu Polskiego; znaleziono go dopiero nad ranem. W pogrzebie, który odbył się 31 I na cmentarzu Montmartre, wziął udział m.in. Mickiewicz. Od uczestnictwa uchylili się manifestacyjnie paryscy zmartwychwstańcy, choć wkrótce w Rzymie urządzili w swym kościele św. Klaudiusza nabożeństwo za duszę S-ego.
Pośmiertnie opinie o S-m były prawie jednobrzmiące: «człowiek cichy, serdeczny, miłosierny, ale mistyk» (Stanisław E. Koźmian), «czasem banialuczył w mowie, ale w czynach to był najchrześcijańszy człowiek, najcichszy, najlepszy, najmiłosierniejszy» (Z. Krasiński). O rękopisy religijno-filozoficzne S-ego w języku francuskim zabiegał usilnie Krasiński, obawiając się, że przejmie je wdowa i ambasada rosyjska. Gdy je w końcu dostał w celu uporządkowania, pobieżnie przejrzawszy uznał, że «poczciwy Izydor czasem nie jest [w nich] absolutnym ortodoxą». W r. 1847 ukazał się w Paryżu Rozbiór filozoficznych badań Izydora Sobańskiego poświęcony przyjaciołom zmarłego, dosyć ogólnikowy. Spuścizna rękopiśmienna po S-m, zdeponowana po śmierci brata Aleksandra w Bibliotece Raperswilskiej, uległa zniszczeniu w Warszawie w r. 1944.
Z małżeństwa z Seweryną z Potockich S. miał syna Artura (1814–1831).
Litogr. F. [de] Le Villaina wg portretu Ch. L. Bazina (z bratem Aleksandrem) w Muz. Hist. m. st. Warszawy, reprod. w: Katalog portretów osobistości polskich i obcych w Polsce działających, W. 1994 IV 308; Portret S-ego (ok. 1840, olej) w Muz. Narod. w W.; – Kunaszewski H., Życiorysy uczestników powstania listopadowego, Lw. 1880 s. 69–70; Straszewicz J., Les Polonais et Polonaises de la Révolution du 29 Novembre 1830, Paris 1832 (litogr.); Pułaski, Kronika, II; Żychliński, XIX; Katalog rękopisów Muzeum Adama Mickiewicza w Paryżu, Oprac. A. Lewak, Kr. 1931; Lewak–Więckowska, Zbiory B. Rap. Katalog, I–II; Bartkowski J., Spis Polaków zmarłych w emigracji od roku 1831, Oprac. L. Krawiec, w: Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., VII/VIII 388; Małachowski-Łempicki, Wykaz pol. lóż wolnomularskich, s. 285; Spisok dvorian vnesennych v dvorjanskuju rodoslovnuju knigu podol’skoj gubernii, Kamenec-Podol’sk 1897 s. 312; Inskrypcje grobów polskich na cmentarzach w Paryżu, Red. A. Biernat, W. 1986; – Dernałowicz M., Kronika życia i twórczości Mickiewicza, Czerwiec 1834 – październik 1840, W. 1996; taż, Od „Dziadów” części trzeciej do „Pana Tadeusza”, Marzec 1832 – czerwiec 1834, W. 1966; Gadon, Emigracja pol., II; tenże, Z życia Polaków we Francji, Paryż 1883 s. 14, 125; Górski K., Mickiewicz-Towiański, W. 1986; Handelsman M., Adam Czartoryski, W. 1948 I; Hass, Sekta farmazonii warsz.; Hoesick F., Chopin. Życie i twórczość, W. 1966–7 II–III; Kaczkowski J., Konfiskaty na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim po powstaniach roku 1831 i 1863, W. 1918 s. 266, 362; Kallenbach J., Towianizm na tle historycznym, Kr. 1924; Kucharzewski J., Maurycy Mochnacki, Kr.–W. 1910; Makowiecka Z., Brat Adam. Maj 1844 – grudzień 1847, W. 1975; taż, Mickiewicz w Collège de France. Październik 1840 – maj 1844, W. 1968; Micewski B., Bogdan Jasiński. Założyciel zmartwychwstańców. 1807–1840, W. 1983; Przyrembel Z., Fragmenty z dziejów cukrownictwa na Rusi (1825–1850), W. 1937 s. 10; Puzyrewski A., Wojna polsko-rosyjska 1831 roku, W. 1888; Smolikowski P., Historia Zgromadzenia Zmartwychwstania Pańskiego, Kr. 1896 IV 6, 22–4; Staszewski L., Gen. Michał Mycielski i udział rodziny Mycielskich w powstaniu listopadowym, P. 1930 s. 32; Stecki H., Wołyń pod względem statystycznym, historycznym i archeologicznym, Lw. 1864 II 173; Szostakowski S., Z kart Wielkiej Emigracji. Prasa obozu arystokratyczno-konserwatywnego w latach 1832–1848, Olsztyn 1974; Szpotański S., Andrzej Towiański. Jego życie i nauka, W. [1938] s. 155–6, 164, 168; Tokarz W., Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831, W. 1993; Tretiak J., Bohdan Zaleski na tułactwie, Kr. 1914 II; Wroński A., Powstanie listopadowe na Wołyniu, Podolu i Ukrainie, W. 1993 s. 108; – Andrzejowski A., Ramoty starego Detiuka o Wołyniu, Wyd. F. Rawita-Gawroński, Wil. 1921 II 93–4, III 107; [Buszczyński S.], Aleksander Sobański, Lw. 1872 s. 4; Czajkowski M., Pamiętniki Sadyka Paszy, Lw. 1898 s. 172; Goszczyński S., Dziennik Sprawy Bożej, Oprac. Z. Sudolski, W. 1984 I; [tenże], Listy Seweryna Goszczyńskiego, Zebrał i do druku przygotował S. Pigoń, Kr. 1957; Grocholska z Brzozowskich K., Pamiętniki […] uporządkowane […] przez ks. Z. Felińskiego, Kr. 1984 s. 52–3, 84, 218, 395; [Iwanowski E.], Rozmowy o polskiej Koronie przez E. Heleniusza, Kr. 1873 II 383; Jabłonowski L., Pamiętniki, Oprac. K. Lewicki, Kr. 1963; Jełowicki A., Listy do Ksaweryny. Listy do Ksaweryny Chodkiewiczowej z lat 1832–1839, W. 1964; tenże, Moje wspomnienia, W. 1970; Kalendarz Pielgrzymstwa Polskiego na rok 1838, Paryż [b.r.w.] s. 89, 110; toż na r. 1839 s. 113; toż na r. 1840 s. 16, 127; Kalendarz życia i twórczości Juliusza Słowackiego, Oprac. E. Sawrymowicz przy współpracy S. Makowskiego i Z. Sudolskiego, W. 1960; Korespondencja Fryderyka Chopina z rodziną, Oprac. K. Kobylańska, W. 1972 I; Krasiński Z., Listy do Adama Sołtana, Oprac. Z. Sudolski, W. 1970; tenże, Listy do Augusta Cieszkowskiego, Edwarda Jaroszyńskiego, Bronisława Trentowskiego, Oprac. Z. Sudolski, W. 1988 I; tenże, Listy do Delfiny Potockiej, Oprac. Z. Sudolski, W. 1973 I–III; tenże, Listy do Henryka Reeve, Oprac. P. Hertz, W. 1980 I–II; tenże, Listy do Konstantego Gaszyńskiego, Oprac. Z. Sudolski, W. 1971; tenże, Listy do Koźmianów, Oprac. Z. Sudolski, W. 1977; tenże, Listy do plenipotenta i oficjalistów, W. 1994; tenże, Listy do różnych adresatów, Oprac. Z. Sudolski, W. 1991 I–II; tenże, Listy do Stanisława Małachowskiego, Oprac. Z. Sudolski, W. 1979; Krosnowski, Almanach hist.; Lelewel, Listy emigracyjne; Lipiński T., Zapiski z lat 1825–1831, Oprac. K.Bartoszewicz, Kr. 1883 s. 26; Lipkowski L., Moje wspomnienia 1849–1912, Kr. 1913 s. 35–7; Lipski J., Archiwum Kuratorji Wileńskiej X. Ad. Czartoryskiego, Kr. 1926; Listy do Adama Mickiewicza w Muzeum A. Mickiewicza w Paryżu, Oprac. J. Odrowąż-Pieniążek, „Arch. Liter.” 1968 XII; Marczyński W., Opisanie gubernii podolskiej, Wil. 1825 III 198–9, 236–7, 308, 312; Niemcewicz J. Ursyn, Dziennik pobytu za granicą…, P. 1876 I 501, 538, 567, 569; [Witwicki S.], Listy S… W… do Józefa Bohdana Zaleskiego, Wyd. D. Zaleski, Lw. 1901 s. 17, 77, 109; Wrotnowski F., Powstanie na Wołyniu, Podolu i Ukrainie w roku 1831, Paryż 1837 I 204–5, 232–3, 286, 321, 324–5, 327–8, 332, II 53–64, 68, 70, 152, 248, 256, 388, 390–3; Współudział Adama Mickiewicza w sprawie Andrzeja Towiańskiego, Paryż 1877 I 2, 7–9, 81, II 165; Wyjątki z listów Jana Koźmiana z l. 1841 i 1842 o Towiańszczyźnie i Mickiewiczu, Wyd. R. Pilat, „Pam. Tow. Liter. im. A. Mickiewicza” R. 5: 1891 s. 258–9; – „Demokrata Pol.” T. 9: 1847 s. 160; „Dzien. Narod.” R. 6: 1846/7 nr 304 s. 1220, nr 305 s. 1223–4; „Trudy Podol’skogo jeparchijal’nogo istoriko-statističeskogo Komiteta” Vip. 9: 1901; – B. Czart.: rkp. 3450 k. 83, 93, 100, 111, rkp. 5466 k. 523–567, sygn. 110308 III (klepsydra S-ego); B. Narod.: sygn. III/6598 k. 181–182; – Mater. Red. PSB: Życiorys S-ego autorstwa bpa Adolfa Jełowickiego.
Andrzej A. Zięba