Biogram pochodzi z XXXIX tomu „Polskiego Słownika Biograficznego” opublikowanego w latach 1999-2000 (dostępny na stronie: „Internetowego Polskiego Słownika Biograficznego”)
Izydor i Aleksander Sobańscy, Lith. de Villain, Paryż ok. 1832-1837
Sobański Aleksander Udalryk (1794 lub ok. 1797–1861), powstaniec 1830/31 r., emigrant. Ur. w Piątkówce (pow. olhopolski), był synem Mateusza (zob.) i Tekli z Orłowskich, bratem Izydora (zob.).
W l. dwudziestych XIX w. S. sympatyzował z powstającą na Podolu konspiracją niepodległościową, zwłaszcza z Tow. Patriotycznym. Uniknął aresztowania, znalazł się jednak wśród osób, wobec których władze rosyjskie stosowały działania prewencyjne. W grudniu 1830 jego nazwisko znalazło się na liście mieszkańców Wołynia i Podola uznanych za szczególnie niebezpiecznych i poddanych obserwacji policyjnej.
Po wybuchu powstania listopadowego na początku grudnia 1830 przystąpił S. do powstających na Podolu organizacji konspiracyjnych i prowadził tam intensywną działalność. W marcu 1831 rozkazał uwięzić rosyjskiego oficera zakłócającego spokój na terenie należącej do S-ego wsi Bundurówka. Za czyn ten został przez władze rosyjskie oddany pod sąd, śledztwo udało się jednak przedłużyć i zanim S. został aresztowany, na Podolu wybuchło powstanie. Pod koniec kwietnia t.r. spiskowcy wybrali S-ego i jego brata Izydora na posłów pow. olhopolskiego. S. w randze podporucznika wszedł w skład oddzielnego korpusu wyprawy na Wołyń i Podole. Powierzono też S-emu funkcję dowódcy jednego z pułków powstania. Dn. 2 V Aleksander i Izydor Sobańscy zebrali swój oddział w Piątkówce, zatrzymali kurierów rosyjskich i rozpoczęli powstanie w całej prowincji. S. wziął udział we wszystkich większych bitwach stoczonych przez powstańców na Podolu (pod Daszowem, Tywrowem, Majdanem), odznaczył się w bitwie pod Daszowem (14 V). Dn. 21 V rada wojenna mianowała go wykonawcą rozkazów wodza naczelnego powstania podolsko-ukraińskiego gen. Benedykta Kołyszki, czyli w praktyce jednym z jego dwóch zastępców.
Po upadku powstania na Podolu przedostał się S. do Królestwa. Gen. Jan Skrzynecki mianował go kapitanem WP, przez pewien czas S. pełnił funkcję adiutanta wodza naczelnego. Dn. 24 VI 1831 odznaczony został Złotym Krzyżem Virtuti Militari. Podjął działania na rzecz utworzenia oddzielnej legii litewsko-ruskiej u boku armii Królestwa. Otrzymawszy od wodza naczelnego polecenie sformowania dwóch jej szwadronów spośród byłych powstańców, którzy przedarli się do Królestwa, wykonał je własnym kosztem. Za udział w powstaniu władze rosyjskie skonfiskowały cały jego majątek na Podolu obejmujący dwa folwarki, blisko 3 tys. chłopów, a przynoszący roczny dochód ponad 12 tys. rb. W r. 1832 ożenił się z Melanią Uruską, która za poślubienie «przestępcy stanu» skazana została na konfiskatę dóbr. W r. 1858 ukazem senackim dobra te jej zwrócono.
Po upadku powstania S. emigrował do Szwajcarii. Tam wykupił obywatelstwo. Grupa Szwajcarów ofiarowała mu na własność zamek Kyburg w Vevey. Był dobroczyńcą Raperswilu, gromadził polonica. Utrzymywał kontakty z emigrantami polskimi, m.in. z Juliuszem Słowackim, niektórych wspomagał finansowo (m.in. kompozytora Jana Nepomucena Wańskiego). Na wiosnę 1848 nosił się z zamiarem udania się na Podole w celu wywołania powstania antyrosyjskiego. S. zmarł 27 IX 1861 w Kyburgu. Pochowany został w kaplicy zamkowej.
Ożeniony (ślub w r. 1832) z Melanią Uruską (1813–1887), dziedziczką dóbr Łuczyniec w pow. mohylowskim, miał dwóch synów: Aleksandra i Izydora.
Aleksander (1834 – 8 III 1872), ur. nad Jeziorem Genewskim, uczył się w Hohenheim i Paryżu, w r. 1852 przyjechał do Rosji, by objąć zarząd majątku matki – Łuczyniec. W r. 1863 pomagał uwięzionym w Kijowie powstańcom polskim i z tego powodu został wraz z bratem aresztowany, osadzony w więzieniu mohylowskim, a następnie kamienieckim i poddany długotrwałemu śledztwu. W r. 1864 jeszcze nie dokończone «śledcze dzieło» Sobańskich liczyło ponad 3 tys. stron. Władze nałożyły sekwestr na ich majątek i nakazały go sprzedać za dziesiątą część szacunkowej ceny. Skazany, mimo braku dowodów winy, na wcielenie do batalionów karnych, otrzymał złagodzenie wyroku. W więzieniu kijowskim poślubił swą daleką kuzynkę Hipolitę z Sobańskich. Po uwolnieniu osiadł w Odessie, gdzie prowadził przedsiębiorstwo handlowe. Zmarł w Chomenkach.
Izydor (17 II 1835 – listopad 1906), ur. w Kyburgu, młodość spędził w Szwajcarii; po śmierci ojca przeprowadził się wraz z matką do Łuczyniec. Był marszałkiem szlachty gub. podolskiej. W r. 1862 ożenił się z Marią z Hlebickich Józefowiczów (1830 – 23 IV 1890), wdową po Stanisławie Makowieckim. Aresztowany w r. 1863 wraz z bratem, skazany został na zesłanie do Tobolska; przeniesiony potem do Kostromy, otrzymał wreszcie zgodę na wyjazd za granicę. W r. 1874 zakupił w Szwajcarii zamek Kefikon i mieszkał w nim do r. 1888, po czym przeprowadził się do Odessy (zamek w r. 1892 sprzedał Tadeuszowi Okrzy-Orzechowskiemu). Kolekcję ojcowską z Kyburga ofiarował Muz. Polskiemu w Raperswilu. Po śmierci matki objął jej mały majątek Łuczyńczyk, ale mieszkał w Odessie, pomagając bratowej w prowadzeniu bursy. Tam zmarł i został pochowany; w testamencie zapisał UJ 150 tys. koron na stypendia studenckie.
Lit. F. [de] Le Villaina wg portretu Ch. L. Bazina (z bratem Izydorem) w Muz. Hist. m. st. Warszawy, reprod. w: Katalog portretów osobistości polskich i obcych w Polsce działających, W. 1994 IV 308; Portrety Melanii z Uruskich Sobańskiej pędzla Marcina Jabłońskiego (1836, olej) oraz nieokreślonego malarza (olej) przechowywane w Muz. Narod. w W.; – Sowiński, Słown. muzyków, s. 396; Pułaski, Kronika, II; Księga pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania roku 1830, zawierająca spis imienny dowódców roku 1830…, Lw. 1881; Lewak-Więckowska, Zbiory B. Rap. Katalog; Chronologičeskij ukazatel’ ukazov i pravitel’stvennych rasporjaženij po gubernijam Zapadnoj Rossii, Bjelorussii i Malorossii za 240 let, s 1652 po 1892 god, Sost. S. F. Rubinštejn, Vil’na 1894 s. 612 nr 3010; Spisok dvorjan, vnesennych v dvorjanskuju rodestvennuju knigu podol’skoj gubernii, Kamenec-Podol’sk 1897; Zieliński J., Nasza Szwajcaria. Przewodnik śladami Polaków, W. 1999; – Beauvois D., Polacy na Ukrainie 1831–1863. Szlachta polska na Wołyniu, Podolu i Kijowszczyźnie, Paryż 1987; Callier E., Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w r. 1831, P. 1887; Dylągowa H., Towarzystwo Patriotyczne a Sąd Sejmowy, W. 1974; Feldman J., Sprawa polska w roku 1848, Kr. 1933; Kamiński K.S., Polacy w Szwajcarii (1832–1863), „Zesz. Hist.” (Paryż) Z. 92: 1990 s. 210; Straszewicz J., Les Polonais et les Polonaises de la Révolution du 29 Novembre 1830, Paris 1832; Tokarz W., Wojna polsko-rosyjska 1830–1831, W. 1993; Wroński A., Major Bazyli Chróściechowski – zagadkowy emisariusz powstania listopadowego, „Przegl. Human.” R. 32: 1988 nr 8/9; tenże, Powstanie listopadowe na Wołyniu, Podolu i Ukrainie, W. 1993; tenże, Powstanie listopadowe na Wołyniu, Podolu i Ukrainie, „Przegl. Hist.” T. 78: 1987 z. 4 s. 648; – Dobrowolski E., Powstanie powiatu latyczowskiego na Podolu – Pamiętnik, w: Pamiętniki Polskie, Wyd. K. Bronikowski, Paryż 1842 II; Gołyński A., Pamiętnik podolskiego powstania 1830–1831 roku, W. 1979; Jełowicki A., Historia początkowego powstania w województwie podolskim i kijowskim, „Kur. Pol.” 1831 nr 562 s. 951–4; tenże, Moje wspomnienia, W. 1970; Korespondencja Juliusza Słowackiego, Oprac. E. Sawrymowicz, Wr. 1962 I; Kołyszko B., Pamiętnik, w: Kołyszko T., Pamiątki po generale Benedykcie Kołyszko, Kr. 1901; Krosnowski, Almanach hist.; Prądzyński I., Pamiętniki…, Kr. 1909 III; Sabbatyn K., Stan sił insurekcji na Podolu i Ukrainie po dzień 14 maja 1831 roku porządkiem jak się zbierały skreślony, w: Pawłowski B., Źródła do wojny polsko-rosyjskiej, W. 1973 III 142–9; Wrotnowski F., Powstanie na Wołyniu, Podolu i Ukrainie w roku 1831, Paryż 1837–8 I–II; – AGAD: WCPL, rkp. 261, „Polonica”, rkp. 663 k. 3 (Alfabetyczny spis osób pozostających pod obserwacją w podolskiej i wołyńskiej guberni w grudniu 1830 r.); B. Czart.: rkp. 5302, 110307 III (nekrolog); B. Narod.: sygn. 9905 IV (dot. żony Melanii); B. Pol. w Paryżu: Papiery emigrantów, rkp. 446 s. 1003bis – 1006; – Bibliogr. dot. synów S-ego: Katalog zbiorów Ludwika Gocla. Powstanie listopadowe i Wielka Emigracja, Oprac. I. Tessaro-Kosimowa, W. 1987 II; Spisok členov Podol’skago obščestva sel’skago chozjastva i sel’sko-chozjajstvennoj promyšlennosti [b. r. i m. w] s. 12 (dot. Izydora); – [Buszczyński S.], Aleksander Sobański (odb. z „Gaz. Narod.”), Lw. 1872 (dot. syna, Aleksandra); Straszewicz J., Les Polonais et Polonaises de la Révolution du 29 Novembre 1830, Paris 1832; – Zaleski J.B., Korespondencja, Lw. 1901 IV 29; – „Kur. Warsz.” 1906 nr 328 s. 3 (dot. Izydora); „Nowa Reforma” R. 17: 1898 nr 276 s. 2 (dot. Hipolity Sobańskiej); – B. Narod.: sygn. 9905 IV k. 5–6.
Andrzej Wroński