Aktualności

Syberyjskie przedmioty Izydora Sobańskiego

Podczas prac nad wyjaśnieniem i reinterpretacją kolekcji przedmiotów pochodzących z Syberii, a znajdujących się obecnie w zbiorach Muzeum Etnograficznego w Krakowie, natrafiono na ciekawy ślad prowadzący do rodziny Sobańskich. A konkretnie do Izydora Sobańskiego* (1835 –1906) syna Aleksandra Uldaryka. Izydor w wieku 29 lat został aresztowany przez władze carskie, co skończyło się dziesięcioletnim pobytem na Syberii. Nie wiemy co robił i gdzie dokładnie był poza Tobolskiem i Kostromą. A jednak po latach jego nazwisko i biografia powracają podczas prac badawczych nad kolekcją etnograficzną.

Izydor Sobański (1835-1907 Odessa) syn Aleksandra Powstańca z Pieńkówki i Melanii z Uruskich
Izydor Sobański (1835 –1906)

Chodzi o kilka zagadkowych elementów odzieży futrzanej, znajdującej się w zbiorach krakowskiego muzeum. W dokumentach figurują jako „dar I. Sobańskiego”, co samo w sobie jest interesujące, jednak to głównie forma tych przedmiotów zaciekawiła antropologów. Z czym mamy do czynienia?

fot1
Fot.© Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie

Z jednej strony widzimy kaftan z futra renifera i wysokie, futrzane buty charakterystyczne dla Nieńców – grupy etnicznej żyjącej w arktycznej części Syberii, pomiędzy półwyspem Kanin a półwyspem Gydańskim. Jest to typowe ubranie nienieckiego mężczyzny. A jednak sam kształt buta sugeruje europejskiego właściciela nie tylko poprzez inną niż lokalna formę podeszwy, ale też duży rozmiar, nietypowy dla miejscowej ludności.

fot2
Fot.© Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie

Są też luźne skórzane spodnie uszyte z barwionego na czerwono zamszu. Ale to nie te elementy odzieży wywołały prawdziwą sensację tylko kobiece nakrycie głowy z futra rosomaka i okrycie wierzchnie z sukna, futra renifera i sierści psa.

fot3
Fot.© Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie

Zwłaszcza futrzany czepiec z podwieszonymi do niego na miedzianych łańcuchach dwunastoma miedzianymi kołami wprawił badaczy w konsternację. Jej powodem był brak analogii do tego przedmiotu w innych kolekcjach muzealnych. Jego wygląd sugerował obrzędowe znaczenie, ale o jaki obrzęd mogło chodzić?

fot4
Fot.© Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie

W trakcie badań prowadzonych wśród ludności nienieckiej udało się ustalić kilka faktów. Po pierwsze, futrzany czepiec i okrycie wierzchnie to część jednego kompletu. Kaftan nazywany przez Nieńców „pienna pany” jest świątecznym strojem kobiety z półwyspu Kanin. A co z tajemniczym nakryciem głowy? Kobiety z osady Oma, jedyne, które podobne nakrycie głowy widziały „w użyciu”, nie pozostawiają wątpliwości. Jest to obrzędowy czepiec stosowany kiedyś podczas obrzędu zaślubin. Razem z kaftanem stanowiły strój panny młodej podczas przechodzenia z obozu rodziców do domu pana młodego. Rozmówczynie zadawały pytanie, które zadajemy i my: skąd u polskiego zesłańca wziął się „strój ślubny” nienieckiej dziewczyny, skoro tego typu przedmioty są otaczane wśród Nieńców czcią i nikomu, nigdy, nie są sprzedawane? Co więcej, rozpoznano inny obiekt znajdujący się w zbiorach muzeum, a pozbawiony informacji na swój temat. Chodzi tu o uprząż renifera ozdobioną czerwonymi wstążkami z zamszu. Rozpoznano ją jako… ślubną uprząż Nieńców z półwyspu Kanin.

Podsumowując, Izydor Sobański przekazał do krakowskiego muzeum komplet męskiej odzieży futrzanej z „europejskimi” wtrętami. Czy była to jego własna odzież, którą nosił podczas zesłania? Oprócz tego podarował też archaiczny kobiecy strój, używany podczas zaślubin, a także uprząż zakładaną reniferowi podczas ślubu. Dużo ślubnych przedmiotów. Skąd miał te rzeczy? Czy w arktycznej tundrze, tak jak sugerowały rozmówczynie odbył się ślub Polaka z Nienką?

fot5
Fot.© Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie

Co ciekawe, wyjątkowość stroju polega nie tylko na jego unikalności, ale także na wieku, który o kilkadziesiąt lat przewyższa inne tego typu obiekty przechowywane w światowych kolekcjach etnograficznych.

Muzealny projekt badawczy pt. „Antropologiczna reinterpretacja kolekcji syberyjskiej ze zbiorów Muzeum Etnograficznego w Krakowie, pochodzącej od polskich badaczy Syberii XIX wieku” realizowany jest w Muzeum Etnograficznym w Krakowie ze środków programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” (2016-2019). Zespół badawczy tworzą: dr hab. Grażyna Kubica-Heller (kierująca grantem), Andrzej Dybczak, Jacek Kukuczka oraz Magdalena Zych.

 

* Izydor Sobański (17 II 1835 – listopad 1906), ur. w Kyburgu, młodość spędził w Szwajcarii; po śmierci ojca przeprowadził się wraz z matką do Łuczyniec. Był marszałkiem szlachty gub. podolskiej. W r. 1862 ożenił się z Marią z Hlebickich Józefowiczów (1830 – 23 IV 1890), wdową po Stanisławie Makowieckim. Aresztowany w r. 1863 wraz z bratem, skazany został na zesłanie do Tobolska; przeniesiony potem do Kostromy, otrzymał wreszcie zgodę na wyjazd za granicę. W r. 1874 zakupił w Szwajcarii zamek Kefikon i mieszkał w nim do r. 1888, po czym przeprowadził się do Odessy (zamek w r. 1892 sprzedał Tadeuszowi Okrzy-Orzechowskiemu). Kolekcję ojcowską z Kyburga ofiarował Muz. Polskiemu w Raperswilu. Po śmierci matki objął jej mały majątek Łuczyńczyk, ale mieszkał w Odessie, pomagając bratowej w prowadzeniu bursy. Tam zmarł i został pochowany; w testamencie zapisał UJ 150 tys. koron na stypendia studenckie.

IMG_9052
Epitafium braci Aleksandra i Izydora Sobańskich w kaplicy w Czeczelniku na Ukrainie
ufundowane przez Michała hr. Sobańskiego